Vụ kiện Philippines - Trung Quốc tấn công trực diện vào yêu sách "đường lưỡi bò"

Tòa Trọng tài Phụ lục VII Công ước của Liên Hợp Quốc về Luật Biển năm 1982 (UNCLOS) dự kiến ra phán quyết cuối cùng về vụ Philippines kiện Trung Quốc ở Biển Đông vào hôm nay 12/7. Liên quan đến sự kiện quan trọng này, Dân trí đã có cuộc phỏng vấn với PGS, TS Nguyễn Thị Lan Anh, Phó khoa Luật Quốc tế, Học Viện Ngoại giao Việt Nam.

Những nội dung chính trong vụ kiện

- Báo chí trong và ngoài nước có các cách gọi không thống nhất về tòa xét xử vụ kiện của Philippines? Theo bà, tên gọi nào là đúng nhất?
dịch vụ thành lập công ty
Tên gọi đúng nhất của tòa xét xử vụ việc Philippines kiện Trung Quốc ở Biển Đông là Tòa Trọng tài Phụ lục VII Công ước của Liên Hợp Quốc về Luật Biển năm 1982 (UNCLOS).

Nhiều người gọi tòa xét xử vụ kiện của Philippines là Tòa trọng tài thường trực quốc tế (PCA). Tuy nhiên, tên gọi này hoàn toàn không chính xác vì PCA có cơ chế hoàn toàn khác với cơ chế mà Philippines đang khởi kiện Trung Quốc. PCA là tòa trọng tài thường trực có trụ sở (đặt tại La Hay, Hà Lan) và quy chế hoạt động riêng. Đối tượng giải quyết tranh chấp của PCA là các tranh chấp giữa một bên là quốc gia và bên còn lại có thể là quốc gia, cá nhân, công ty hoặc tổ chức quốc tế. Điều quan trọng nhất đó là để kiện được ra PCA, các bên phải cùng đồng thuận ra tòa, còn trong vụ kiện do Philippines khởi xướng lần này, Trung Quốc không đồng thuận mặc dù Trung Quốc đã trao sự đồng thuận đó vào thời điểm gia nhập Công ước Luật Biển 1982.
dịch vụ kế toán thuế trọn gói tại hưng yên
Cơ chế Philippines khởi kiện Trung Quốc là tòa trọng tài theo Phụ lục VII được thành lập trong Công ước của Liên Hợp Quốc về Luật Biển năm 1982. Để vụ kiện có thể diễn ra, các bên phải hoàn thành một số nghĩa vụ trước đó, trong đó có việc trao đổi quan điểm nhằm giải quyết tranh chấp, hoặc không có một cơ chế nào khác để các bên có thể giải quyết tranh chấp ngoài cơ chế tòa trọng tài theo Phụ lục VII. Trong vụ kiện lần này, Philippines đã lập luận rằng giữa Philippines và Trung Quốc không tồn tại một cơ chế nào khác để giải quyết vấn đề này, còn đối với nghĩa vụ trao đổi quan điểm, Philippines và Trung Quốc cũng đã hoàn thành trước đó. Bắc Kinh và Manila đã có 17 năm trao đổi quan điểm về vấn đề Biển Đông và không đạt được kết quả nào khả quan, do đó cơ chế giải quyết tranh chấp theo Phụ lục VII là cơ chế bắt buộc. học chứng chỉ bổi dưỡng kế toán trưởng

Để giải quyết tranh chấp, Trung Quốc và Philippines có 4 lựa chọn: Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ), Tòa Luật Biển Quốc tế (ITLOS), tòa theo Phụ lục VII và tòa theo Phụ lục VIII Công ước Luật Biển. Nếu các bên không lựa chọn hoặc lựa chọn khác nhau thì tòa mặc định sẽ là tòa theo Phụ lục VII. Do vậy, Philippines lập luận rằng cả Philippines và Trung Quốc đều là thành viên Công ước Luật Biển nên sẽ bị ràng buộc bởi cơ chế của công ước này. Ngoài ra, hai bên cũng đã trao đổi quan điểm trước đó nhưng không đạt được kết quả. Đồng thời, trong 4 cơ chế nêu trên, cả 2 nước đều không chọn bất kỳ cơ chế nào. Vì vậy tòa theo phụ lục VII là cơ chế mặc định.

- Những điểm lớn mà tòa sẽ đưa ra phán quyết là gì, thưa bà?

Trong hồ sơ khởi kiện Trung Quốc, Philippines đưa ra 15 luận điểm và tòa tuyên bố có thẩm quyền xem xét 7/15 luận điểm.

Nhìn chung, 15 luận điểm của vụ kiện Philippines-Trung Quốc tập trung vào 3 điểm lớn: yêu sách đường lưỡi bò; quy chế pháp lý của 9 cấu trúc ở Biển Đông và một số hành vi vi phạm của Trung Quốc.

+ Yêu sách của Trung Quốc về đường lưỡi bò trên Biển Đông

Đối với điểm lớn này, Philippines chọn cách tiếp cận là đặt ra 2 câu hỏi.

Câu hỏi thứ nhất: Philippines muốn tòa khẳng định rằng Trung Quốc không khác gì Philippines, chỉ được phép yêu sách vùng biển như Philippines yêu sách, nghĩa là dựa theo Công ước Luật Biển, mà dựa theo Công ước Luật Biển là chỉ tính từ lãnh thổ hoặc các đảo và yêu sách ra các vùng biển được phép theo quy định của Công ước.

Câu hỏi thứ hai: Philippines dự liệu rằng nếu Trung Quốc yêu sách điều gì đó ngoài Công ước Luật Biển thì Philippines muốn tòa khẳng định rằng Trung Quốc không được phép sử dụng đường lưỡi bò để yêu sách quyền lịch sử.

Như vậy, nếu kết hợp cả 2 câu hỏi trên lại thì mục đích của Philippines trong vụ kiện lần này là bác bỏ giá trị của đường lưỡi bò được sử dụng như một yêu sách biển.

+ Quy chế pháp lý của 9 cấu trúc ở Biển Đông

Philippines chọn 9 cấu trúc, trong đó có 8 cấu trúc ở quần đảo Trường Sa (Vành Khăn, Cỏ Mây, Xu Bi, Gaven, Ken Nan, Gạc Ma, Châu Viên và Chữ Thập) và 1 cấu trúc độc lập là Scarborough, hay còn gọi là Hoàng Nham, để đưa vào vụ kiện. Theo đó, Philippines đề nghị tòa phân loại 9 cấu trúc đó và kết luận về phạm vi vùng biển mà các cấu trúc này được hưởng, hay nói cách khác là quy chế pháp lý cho 9 cấu trúc này. Mục đích lớn nhất của điểm lớn thứ 2 là thu hẹp vùng biển tranh chấp.

+ Các hành động vi phạm của Trung Quốc

Philippines liệt kê một loạt hành động mà Trung Quốc đã tiến hành với Philippines từ trước đến nay và Philippines khẳng định đó là những hành động của Trung Quốc là vi phạm. Thực tế, các loại tranh chấp mà Philippines liệt kê khá nhiều, gồm: Trung Quốc vi phạm quyền chủ quyền và quyền tài phán của Philippines trong vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa, Trung Quốc không ngăn cản cư dân và tàu thuyền của mình tiến hành hành vi vi phạm, vi phạm quyền đánh cá truyền thống của ngư dân Philippines tại bãi cạn Scarborough vì trong vụ kiện này Philippines lập luận rằng ngư dân Philippines có quyền đánh cá truyền thống trong phạm vi 12 hải lý của Scarborough. Bên cạnh đó, Trung Quốc còn xây dựng các công trình bất hợp pháp trên một số cấu trúc trong 9 cấu trúc mà Philippines khởi kiện. Trung Quốc có những hành động cản trở tàu thuyền, đâm va trái phép đe dọa đến an ninh hàng hải. Trung Quốc cản trở Philippines đảo quân, thay đổi lực lượng đóng quân tại bãi Cỏ Mây. Trung Quốc còn tiến hành các hoạt động vi phạm môi trường và có những hành động làm trầm trọng hóa tranh chấp.

Xét về bản chất pháp lý, các hành động vi phạm của Trung Quốc xuất phát từ các căn cứ pháp lý khác nhau. Đối với loại hành động thứ nhất, Philippines kết luận Trung Quốc vi phạm quyền chủ quyền và quyền tài phán của Philippines tại vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa. Tuy nhiên, nếu tòa khẳng định đó là vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa của Philippines thì hành động của Trung Quốc diễn ra ở đó mới là hành động vi phạm, còn trong trường hợp ngược lại thì Trung Quốc không bị coi là vi phạm. Đối với loại hành động thứ 2 liên quan đến bảo vệ môi trường, an ninh hàng hải hay làm trầm trọng hóa tranh chấp, những hành động này không phụ thuộc vào quy chế pháp lý đó là vùng biển gì, miễn Trung Quốc hành động như vậy tức là Trung Quốc đã vi phạm. Đây là những hành động tương đối khách quan, không phụ thuộc vào việc xác định đó là những vùng biển nào và của ai. Loại hành động thứ 3 liên quan tới quyền đánh cá truyền thống của Philippines tại Scarborough, điều này sẽ phụ thuộc vào kết luận của tòa ở bãi cạn này. Nếu tòa kết luận là tồn tại quyền đó thì Trung Quốc mới bị coi là vi phạm, còn nếu tòa kết luận không tồn tại quyền đó thì Trung Quốc không bị coi là vi phạm. Loại thứ 4 liên quan đến đảo quân hay xây dựng các cấu trúc thì điều này phụ thuộc vào việc các cấu trúc đó có được phép xây không và quân đội có được phép chiếm đóng trên đó không.

Hai mục đích chính

- Vậy theo bà, mục đích chính của vụ kiện lần này là gì?

Vụ kiện này nhằm 2 mục đích. Mục đích thứ nhất là nhằm thu gọn vùng biển có tranh chấp xảy ra ở trên Biển Đông, từ đó hạn chế động thái leo thang tranh chấp của Trung Quốc. Mục đích thứ hai là nói rõ hành động nào là hành động vi phạm và hành động nào không vi phạm. Nếu tòa xử được 2 nội dung này thì sẽ đóng góp cho tình hình Biển Đông hiện nay đó là giúp thu hẹp phạm vi tranh chấp, đồng thời giúp các bên định hướng các hành động của mình.

Cần lưu ý rằng phán quyết của tòa không giải quyết hoàn toàn tranh chấp ở Biển Đông mà là giúp làm thu hẹp lại, sáng tỏ thêm một số nội dung tranh chấp. Vụ kiện này chắc chắn không giải quyết được vấn đề chủ quyền vì không có bất kỳ vấn đề nào Philippines đưa ra liên quan đến chủ quyền. Kể cả trong trường hợp Philippines đưa ra vấn đề chủ quyền đi chăng nữa thì tòa cũng không có thẩm quyền xét xử vì nằm ngoài phạm vi giải quyết tranh chấp của Công ước Luật Biển 1982.

- Có nhận định cho rằng đây là “phiên tòa thế kỷ”, bà có đồng ý với cách gọi này? Trên thế giới đã xảy ra vụ kiện nào về tranh chấp biển đảo tương tự chưa?

Gọi đây là phiên tòa thế kỷ cũng có phần đúng vì thông điệp của phiên tòa rất quan trọng. Đây là lần đầu tiên một quốc gia có động thái, nỗ lực dùng biện pháp pháp lý để giải quyết những bất đồng ở Biển Đông. Từ trước đến nay quy chế pháp lý của các cấu trúc vẫn là vấn đề chưa rõ ràng. Dù đã được đưa ra tại khá nhiều vụ kiện ở các cơ quan tài phán quốc tế nhưng các tòa đều ngần ngại, không giải thích một cách cụ thể. Do vậy, lần đầu tiên trong vụ kiện lần này, các quốc gia hy vọng tòa không thể ngần ngại được vì đây là câu hỏi trọng tâm của vụ kiện. Theo đó, các nước đều hy vọng tòa có thể đưa ra lời giải thích về quy chế pháp lý của các cấu trúc trên biển. Đó cũng là sự đóng góp cho sự phát triển của luật quốc tế nói chung.

Một điểm quan trọng nữa là không nơi nào trên thế giới tồn tại yêu sách rộng lớn và phi lý như đường lưỡi bò, và đây là lần đầu tiên có một vụ kiện tấn công trực diện vào yêu sách phi lý đó. Nếu vụ kiện thành công thì đó cũng là một thắng lợi của luật quốc tế, vừa giúp giải thích công ước luật biển để công ước được thực thi trên thực tế, vừa giúp ngăn chặn mưu đồ của các quốc gia khác nhằm sử dụng những bản đồ phi lý tương tự như đường lưỡi bò để thôn tính các vùng biển trên thế giới. Vụ kiện này chưa có tiền lệ vì yêu sách đường lưỡi bò là hy hữu.

Vụ kiện Philippines - Trung Quốc có tầm quan trọng to lớn, đặc biệt đối với các tranh chấp biển đảo ở những nơi khác trên thế giới vì đa phần hiện nay các quốc gia đều leo thang tranh chấp đối với đảo do tầm quan trọng của nó trong việc mở rộng các vùng biển.

- Vì sao vụ kiện của Philippines lại nhận được sự ủng hộ của nhiều nước, đặc biệt là Mỹ, Nhật Bản?

Vụ kiện của Philippines nhận được sự ủng hộ từ nhiều nước vì vụ kiện này thể hiện vai trò của luật pháp quốc tế, nó thể hiện tầm quan trọng của việc sử dụng luật pháp quốc tế như một công cụ để thu hẹp bất đồng trong tranh chấp. Ngoài ra, nếu Philippines giành thắng lợi thì đây sẽ là minh chứng cho thấy một nước nhỏ có thể sử dụng một công cụ luật pháp để chống lại một nước lớn mà vẫn có thể giành thắng lợi. Các quốc gia sẽ thấy hệ thống luật pháp quốc tế hiện nay là hệ thống tương đối công bằng và trao cơ hội bình đẳng cho các quốc gia. Nếu hành động đúng theo luật pháp quốc tế thì các nước nhỏ vẫn có công cụ để tự bảo vệ mình.

Mỹ là nước coi trọng luật pháp quốc tế. Giới chức Mỹ từ trước đến nay liên tục đưa ra những tuyên bố liên quan đến việc tuân thủ luật pháp quốc tế trong việc giải quyết tranh chấp, chẳng hạn tuyên bố yêu sách trên biển xuất phát từ lãnh thổ đất liền hoặc tuyên bố đòi Trung Quốc phải làm rõ đường lưỡi bò và phải giải thích đường lưỡi bò theo hướng phù hợp với luật pháp quốc tế, thậm chí có tuyên bố ủng hộ vụ kiện của Philippines như một giải pháp hòa bình nhằm giải quyết tranh chấp. Đây là những lập luận đáp trả những tuyên bố của Trung Quốc. Do vậy, việc Mỹ quan tâm tới vụ kiện cũng là điều dễ hiểu.

Đối với Nhật Bản, đây là quốc gia rất quan tâm tới an ninh Biển Đông vì Nhật Bản là một trong những nước thường xuyên sử dụng tuyến hàng hải ở vùng biển này. Nhiều mặt hàng xuất khẩu và nhập khẩu của Nhật Bản được trung chuyển qua Biển Đông nên bất kỳ động thái leo thang căng thẳng nào trên Biển Đông hay những mưu toan của Trung Quốc nhằm kiểm soát Biển Đông đều gây hại đến Nhật Bản.

Hơn nữa, Nhật Bản nhìn Biển Đông như một môi trường an ninh mật thiết đối với biển Hoa Đông vì 2 vùng biển này đều liên quan đến Trung Quốc. Do vậy, Nhật Bản theo dõi rất thận trọng mọi diễn biến ở Biển Đông để xem Trung Quốc có tiếp tục áp dụng như vậy ở biển Hoa Đông hay không. Một số học giả của Nhật Bản gần đây còn tính đến khả năng nước này có những động thái pháp lý tương tự Philippines để khởi kiện Trung Quốc về một chuỗi những hành vi vi phạm ở biển Hoa Đông. Nếu Philippines thành công thì sẽ tạo ra sự khích lệ rất lớn đối với những dự định của Nhật Bản nhằm sử dụng công cụ pháp lý để giải quyết tranh chấp trên biển trong tương lai.

Tác động của vụ kiện tới Việt Nam

- Với tư cách là một bên liên quan và được tòa trọng tài quốc tế mời dự thính, Việt Nam đã chủ động các phương án ứng phó ra sao?

Các vấn đề chính mà Philippines khởi kiện Trung Quốc đều có liên quan đến Việt Nam. Đường lưỡi bò không chỉ xâm phạm tới vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa của Philippines mà còn ảnh hưởng tới cả vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa của Việt Nam. Nếu Philippines bác được yêu sách đường lưỡi bò của Trung Quốc thì Việt Nam cũng gián tiếp giành thắng lợi.

Thông qua vụ kiện, Philippines nỗ lực để thu hẹp quy chế pháp lý của các cấu trúc bằng cách giải thích nó chỉ có 12 hải lý, từ đó hạn chế vùng biển tranh chấp với Trung Quốc. Theo đó, nếu Philippines thành công thì Việt Nam cũng có lợi vì nhìn vào những căng thẳng trên Biển Đông thời gian qua có thể thấy, Trung Quốc cũng có nhiều hành động xâm phạm nằm sâu trong vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa của Việt Nam với chiêu bài biến vùng không có tranh chấp thành vùng có tranh chấp. Khi các quốc gia bên ngoài nhìn vào, vì chưa nắm rõ vấn đề nên họ chưa hiểu hết bên nào đúng và bên nào sai, nhưng sau khi có phán quyết của tòa và phán quyết có lợi cho Philippines, đặc biệt nếu tòa nêu rõ được phạm vi vùng tranh chấp thì Việt Nam chắc chắn cũng sẽ có lợi ích từ kết luận này. Bản thân việc Philippines đấu tranh tại tòa quốc tế để xác định hành động nào của Trung Quốc là vi phạm sẽ giúp Việt Nam so sánh với những hành vi mà Trung Quốc đã thực hiện tương tự với Việt Nam. Do vậy nếu Philippines nỗ lực thành công để đạt được kết luận rằng đó là những hành vi vi phạm thì Việt Nam có cơ sở vững chắc hơn để phản bác những hành động mà Trung Quốc vi phạm trên vùng biển của Việt Nam.

Ngoài ra, dù phán quyết có thuận lợi cho Trung Quốc hay không thì nhiều khả năng Trung Quốc vẫn có những động thái leo thang căng thẳng trên thực địa. Như vậy, trong bất kỳ trường hợp nào, phản ứng trên thực địa cũng tương đối tiêu cực, do đó Việt Nam cần có sự chuẩn bị phù hợp để ứng phó.

- Theo bà đánh giá, vụ kiện này tác động gì đến Việt Nam?

Vụ kiện này rất quan trọng với Việt Nam vì tất cả các bước đi của Philippines, những vấn đề Philippines chọn để khởi kiện, quá trình chuẩn bị, kết luận của tòa đều để lại những bài học kinh nghiệm cho Việt Nam. Nếu giả sử Việt Nam có mong muốn và dự kiến khởi kiện Trung Quốc trong tương lai thì đây chắc chắn là vụ kiện Việt Nam cần nghiên cứu rất kỹ, từ cách thức tổ chức đến nội dung khởi kiện, phán quyết của tòa để biết nếu khởi kiện thì Việt Nam sẽ kiện nội dung gì nhằm giành được lợi thế.

Nhưng có một điều cần phải làm rõ là, vụ kiện này không thể giải quyết dứt điểm tranh chấp ở Biển Đông. Đây không phải là vụ kiện về chủ quyền, kể cả Philippines thắng kiện thì vấn đề chủ quyền chắc chắn không giải quyết được. Thực tế, vụ kiện về chủ quyền sẽ không bao giờ có thể giải quyết được bằng cơ chế tòa án hoặc tòa trọng tài nếu không có sự chấp thuận của tất cả các bên vì cơ chế của luật quốc tế quy định muốn khởi kiện về chủ quyền thì phải có sự đồng thuận của tất cả các bên. Do vậy, những gì Philippines làm cũng là những gì tối đa mà Việt Nam có thể làm và học hỏi, đó là chỉ khởi kiện để làm rõ một số vấn đề về yêu sách biển, về những hành động trên biển theo tinh thần giải thích và áp dụng Công ước Luật Biển.